چرا توافقنامه اوراسیا یک نقطه عطف برای تجارت ایران است؟
توافقنامه تجارت آزاد میان جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) از تاریخ ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۴ (۱۵ می ۲۰۲۵) به‌صورت رسمی اجرایی شد. این توافقنامه که نخستین تجربه ایران در زمینه تجارت آزاد با یک بلوک اقتصادی بزرگ است، شامل کشورهای روسیه، قزاقستان، بلاروس، ارمنستان و قرقیزستان می‌شود.
هدف اصلی این سند، ایجاد یک منطقه آزاد تجاری از طریق حذف یا کاهش چشمگیر تعرفه‌ها و موانع غیرتعرفه‌ای است. اگر شما یک صادرکننده یا واردکننده هستید، این راهنما به شما کمک می‌کند تا با درک دقیق مفاد این توافق، از فرصت‌های بی‌نظیر آن برای توسعه کسب‌وکار خود بهره‌مند شوید.
نکته مهم: برای اطلاع از وضعیت تعرفه‌ای کالای خود، کافی است کد تعرفه (HS Code) یا شرح کالا و کشور مقصد را در محاسبه‌گر تعرفه‌های گمرکی توافقنامه اوراسیا وارد کنید تا جزئیات دقیق از جمله تعرفه MFN، تعرفه مؤثر اعمال‌شده و محدودیت‌های خاص به شما نمایش داده شود.
ارکان اصلی توافقنامه تجارت آزاد
در ادامه به بررسی مهم‌ترین بخش‌های این توافقنامه می‌پردازیم.
۱. ایجاد منطقه آزاد تجاری و کمیته مشترک
هدف اصلی، تسهیل صادرات و واردات از طریق کاهش یا حذف تعرفه‌های گمرکی است. این اقدام به کاهش قیمت تمام‌شده کالا، افزایش رقابت‌پذیری تولیدکنندگان و رشد حجم تجارت منجر می‌شود. برای نظارت بر اجرای صحیح توافق، یک کمیته مشترک از نمایندگان دو طرف تشکیل می‌شود که وظیفه حل مسائل و پیشنهاد اصلاحات را بر عهده دارد.
۲. اصول حاکم بر تجارت کالاها
- رفتار ملی: کالاهای وارداتی از کشورهای عضو باید پس از ورود به گمرک، رفتاری مشابه کالاهای داخلی داشته باشند و مشمول مالیات یا قوانین تبعیض‌آمیز نشوند.
- دولت کامله‌الوداد (Most Favored Nation – MFN): هرگونه امتیاز تجاری که یکی از طرفین به کشور ثالثی بدهد، باید به طرف دیگر این توافقنامه نیز تعمیم داده شود (به جز موارد استثنا).
- شفافیت: قوانین و مقررات گمرکی باید به طور شفاف و ساده در دسترس عموم باشند.
- آزادی ترانزیت: عبور کالاها از قلمرو کشورهای عضو باید آزاد و بدون هزینه‌های اضافی غیرمتعارف باشد.
۳. تدابیر دفاعی تجاری: ضد دامپینگ و جبرانی
این توافقنامه ابزارهایی برای محافظت از صنایع داخلی در برابر واردات غیرمنصفانه پیش‌بینی کرده است:
- تدابیر ضد دامپینگ: برای مقابله با واردات کالاهایی که با قیمتی کمتر از قیمت تمام‌شده در کشور مبدأ فروخته می‌شوند و به صنعت داخلی آسیب می‌زنند.
- تدابیر جبرانی: علیه کالاهایی که از یارانه‌های صادراتی غیرمجاز در کشور مبدأ بهره‌مند شده و به صنعت داخلی لطمه می‌زنند.
- تدابیر حفاظتی: در صورت افزایش ناگهانی و پیش‌بینی‌نشده واردات یک کالا که باعث آسیب جدی به تولیدکنندگان داخلی شود، می‌توان به صورت موقت محدودیت‌هایی اعمال کرد.
نکته: اعمال این تدابیر نیازمند تحقیقات دقیق، اثبات آسیب و رعایت اصول سازمان تجارت جهانی (WTO) است.
۴. رفع موانع فنی بر سر راه تجارت
هدف این بخش، جلوگیری از تبدیل استانداردها و مقررات فنی به بهانه‌ای برای جلوگیری از واردات است. طرفین متعهد می‌شوند:
- از استانداردهای بین‌المللی به عنوان مبنا استفاده کنند.
- مقررات فنی را بر اساس اهداف مشروع (مانند ایمنی و سلامت) تدوین کنند.
- نتایج ارزیابی انطباق (مانند گواهی‌های استاندارد) یکدیگر را به رسمیت بشناسند.
- در تدوین مقررات، شفافیت داشته و به طرف مقابل فرصت اظهار نظر بدهند.
۵. استانداردهای بهداشتی و نباتی (SPS)
این بخش به اقدامات بهداشتی و قرنطینه‌ای برای حفاظت از سلامت انسان، حیوان و گیاه می‌پردازد. این اقدامات باید:
- مبتنی بر اصول علمی و ارزیابی ریسک باشند.
- بدون تبعیض و به صورت متناسب اعمال شوند.
- مناطق عاری از آفات در کشور صادرکننده به رسمیت شناخته شوند.
۶. قواعد مبدا: کلید استفاده از تعرفه ترجیحی
برای اینکه کالای شما مشمول تعرفه ترجیحی (صفر یا کاهش‌یافته) شود، باید “مبدا” یکی از کشورهای عضو را داشته باشد. یک کالا در دو صورت مبدادار محسوب می‌شود:
- به‌طور کامل در قلمرو یک طرف تولید شده باشد: مانند محصولات کشاورزی برداشت‌شده، حیوانات متولدشده یا مواد معدنی استخراج‌شده در آن کشور.
- تحت فرآوری کافی قرار گرفته باشد: این مورد پیچیده‌تر است و معمولاً بر اساس قواعد مختص هر کالا در ضمائم توافقنامه تعیین می‌شود. یک قاعده کلی رایج، کسب حداقل ۵۰٪ ارزش افزوده در کشور تولیدکننده است، اما برای اطلاع دقیق از شرایط کالای خود، حتماً باید به متن توافقنامه مراجعه کنید.
عملیات‌های ناکافی: برخی اقدامات ساده، حتی در کنار هم، برای احراز مبدا کافی نیستند. مانند:
- بسته‌بندی مجدد، شستشو، تمیزکاری ساده
- رنگ‌آمیزی، صیقل دادن
- مونتاژ یا دمونتاژ ساده قطعات
- ذبح حیوانات یا دسته‌بندی گوشت
اثبات مبدا: از طریق گواهی مبدا یا اظهارنامه مبدا که توسط صادرکننده تکمیل و توسط مراجع ذی‌صلاح تأیید می‌شود، صورت می‌گیرد. این مدرک ۱۲ ماه اعتبار دارد و باید هنگام واردات یا حداکثر ۱۲ ماه پس از ثبت اظهارنامه ارائه شود.
۷. همکاری گمرکی و تسهیل تجارت
این بخش بر تسریع و شفاف‌سازی فرآیندهای گمرکی تمرکز دارد:
- ترخیص سریع کالا: تعهد به ترخیص کالاها در سریع‌ترین زمان ممکن (حداکثر ۴۸ ساعت برای کالاهای عادی).
- مدیریت ریسک: تمرکز بازرسی‌های فیزیکی بر کالاهای پرریسک و تسهیل ترخیص کالاهای کم‌ریسک.
- تبادل الکترونیکی اطلاعات: حرکت به سمت گمرک دیجیتال و پذیرش اسناد الکترونیکی.
- استعلام‌های پیش از ورود کالا (Advance Rulings): امکان دریافت تأییدیه از گمرک مقصد در مورد کد تعرفه و مبدا کالا پیش از ارسال محموله.
۸. سازوکار حل و فصل اختلافات
در صورت بروز اختلاف در تفسیر یا اجرای توافقنامه، یک فرآیند شفاف و مرحله‌ای پیش‌بینی شده است که از مشاوره دوجانبه آغاز شده و در صورت عدم توافق، به تشکیل یک هیئت داوری سه‌نفره بی‌طرف منجر می‌شود. رأی این هیئت برای طرفین الزام‌آور است.
مزایا و چالش‌های این توافقنامه برای تجار ایرانی
| مزایا وفرصت‌های توافقنامه اوراسیا | چالش‌ها و تهدیدهای توافقنامه اوراسیا |
| ✅ دسترسی به بازار بزرگ و متنوع با تعرفه صفر یا کاهش‌یافته | ❌ رقابت شدید با تولیدکنندگان داخلی اوراسیا و سایر کشورها |
| ✅ کاهش هزینه‌های صادرات و افزایش حاشیه سود | ❌ تفاوت‌های ساختاری و اقتصادی بین کشورهای عضو |
| ✅ تسهیل حمل و نقل و ترانزیت | ❌ موانع غیرتعرفه‌ای مانند استانداردها، بروکراسی و زبان |
| ✅ افزایش قدرت چانه‌زنی در سطح بین‌المللی | ❌ نیاز به هماهنگی با قوانین و مقررات پیچیده اتحادیه |
| ✅ ایجاد ثبات و پیش‌بینی‌پذیری در تجارت با منطقه | ❌ تأثیرپذیری از تحریم‌های بین‌المللی علیه روسیه |
نتیجه‌گیری: چگونه از این فرصت طلایی استفاده کنیم؟
توافقنامه تجارت آزاد ایران و اوراسیا یک گام استراتژیک و هوشمندانه است که می‌تواند موتور محرک صادرات غیرنفتی ایران باشد. این توافق، بستری پایدار برای رشد اقتصادی، تبادل فناوری و ایجاد همکاری‌های بلندمدت فراهم می‌کند.
با این حال، موفقیت در این بازار نیازمند هوشمندی و تحلیل دقیق است. تجار ایرانی باید:
- بازار هدف را به خوبی بشناسند: تحلیل روندهای صادرات و واردات و شناخت دقیق نیازهای بازارهای اوراسیا.
- از داده‌های آماری استفاده کنند: ابزار رادار تجارت می‌تواند به شما کمک کند تا محصولات با پتانسیل بالا را شناسایی کنید.
- بر قواعد مبدا و استانداردهای فنی مسلط شوند: با استفاده از محاسبه‌گر تعرفه‌های گمرکی توافقنامه اوراسیا اطمینان حاصل کنید که کالای شما واجد شرایط استفاده از تعرفه ترجیحی است.
- ریسک‌ها را مدیریت کنند: با تحلیل داده‌محور و مشاوره با متخصصان، ریسک‌های تجاری را به حداقل برسانید.
بدون شک، با تعهد طرفین و استفاده هوشمندانه فعالان اقتصادی از این فرصت، این مشارکت می‌تواند به نمونه‌ای موفق در عرصه تجارت آزاد منطقه‌ای تبدیل شود.
